काठमाडौं । नेपालमा पुस्ता परिवर्तनको लहर केवल राजनीतिक वा सामाजिक नेतृत्वमा मात्र सीमित छैन, जीवनशैलीमै ठूला भिन्नता देखा पर्न थालेका छन्। विशेषगरी जेन्जि (Gen Z) र अल्फा (Gen Alpha) पुस्ताबीच देखिएको अन्तर नेपाली समाजलाई नै नयाँ दिशातर्फ धकेलिरहेको छ।

जेन्जि : ‘डिजिटल ट्रान्सिशन’ पुस्ता

१९९७ देखि २०१२ बीच जन्मिएका युवायुवती, अर्थात् जेन्जि, अहिले कलेजदेखि जागिरतर्फ अघि बढिरहेका छन्। उनीहरूका लागि इन्टरनेट नयाँ कुरा होइन, तर फेसबुक–ओरियेन्टेड बाट सुरु भएर टिकटक–इन्स्टाग्राम–युट्युब सम्म पुग्ने यात्रा उनीहरूको जीवनको विशेषता हो।

सामाजिक सञ्जाल बन्द गरेर यो पुस्तालाई चिढ्याउने हर्कत नेपालको केपी ओली सरकारले गरेको छ। यस्तो निर्णय केवल प्रविधि नियन्त्रणको नाममा गरिएको प्रशासनिक कदम होइन, वास्तवमा नयाँ पुस्ताको आवाज दबाउने पुरानो पुस्ताको ‘राजनीतिक असुरक्षा’ हो।

पालमै हेर्दा, काठमाडौंको त्रिभुवन विश्वविद्यालयदेखि पोखराको प्राविधिक कलेजसम्म, जेन्जि पुस्ताका युवाहरू ‘कलेज क्यान्टिन’ मा साथीहरूसँग मोबाइल घोत्लिँदै, कहिले टिकटक बनाउँदै, कहिले इन्स्टाग्राम स्टोरी अपडेट गर्दै भेटिन्छन्। उनीहरू परदेशी रोजगारी, करिअर, स्टार्टअप वा अफलाइन–अनलाइन आन्दोलन जस्ता विषयमा सजग छन्। यही पुस्ताले “लघुवित्त पीडित” आन्दोलनदेखि “कलेजमा लैंगिक समानता” अभियानसम्म सक्रिय भूमिका खेलेको छ।

तर उनीहरू अझै पनि पारिवारिक र सामाजिक मूल्य सँग जोडिएका छन्। गाउँ फर्कँदा उनीहरू मेला–पर्वमा रमाउन चाहन्छन्, तर शहरमा फर्केपछि ‘स्टारबक्स शैली’ कफी पसल खोज्छन्।

अल्फा : ‘डिजिटल बर्थ’ पुस्ता

सन् २०१३ पछि जन्मेका बालबालिका, जसलाई अल्फा भनिन्छ, उनीहरूका लागि इन्टरनेट कुनै ‘नयाँ अनुभव’ होइन, बरु जन्मसिद्ध अधिकार जस्तै हो।

काठमाडौंका निजी विद्यालयमा पढ्ने बालबालिका युट्युब किड्स, रोब्लक्स वा माइनक्राफ्टमा घण्टौँ बिताउँछन्। गाउँमा समेत मोबाइलमा गेम्स खेल्न सिकेका बालबालिकाले अब धान काट्ने भन्दापनि PUBG को लेभल बढी महत्व दिन थालेका छन्।

उनीहरूको पढाइ पनि डिजिटलसँगै जोडिएको छ। अनलाइन कक्षा, स्मार्टबोर्ड, गूगल क्लासरूम वा चैटजीपीटी प्रयोग गर्ने प्राथमिक तहका विद्यार्थी देख्दा अब “पाठशाला” भन्ने पुरानो शब्द कमजोर बन्दै गएको छ।

जीवनशैलीको ठूला अन्तर

सञ्चार शैली : जेन्जि अझै फोन कल वा मेसिन्जरमा रमाउँछ भने, अल्फा पुस्ता इमोजी र भ्वाइस कमाण्ड मा बढी सहज छन्।

मनोरञ्जन : जेन्जि कन्सर्ट वा मूवी हलमा रमाउँछ; अल्फा भने ‘भर्चुअल रियालिटी’ हेडसेटमा संसारै घुम्न सक्छ।

सामाजिक चेतना : जेन्जि सडकमा प्रदर्शनमा उत्रिन्छ, अल्फा भने ट्विटर/डिजिटल क्याम्पेनमार्फत आवाज बुलन्द गर्ने सम्भावना छ।

शिक्षा : जेन्जि पुस्ता ‘गुरु–कक्षा’ मा हुर्किएको; अल्फा भने ‘एआई–ट्युटर’ र डिजिटल एपमार्फत पढ्ने।

टिप्पणी
👉 किनकि जेन्जि र अल्फा पुस्ता केवल दर्शक होइनन्, भविष्यका निर्णायक शक्ति हुन्। उनीहरूको आक्रोश एक पटक सडकमा उर्लिए, पुरानो राजनीतिक हैकम र लठ्ठी मानसिकता पलभरमै ढल्नेछ।

सामाजिक सञ्जाल बन्द गरेर यो पुस्तालाई चिढ्याउने हर्कत नेपालको केपी ओली सरकारले गरेको छ। यस्तो निर्णय केवल प्रविधि नियन्त्रणको नाममा गरिएको प्रशासनिक कदम होइन, वास्तवमा नयाँ पुस्ताको आवाज दबाउने पुरानो पुस्ताको ‘राजनीतिक असुरक्षा’ हो।

आजको जेन्जि र अल्फा पुस्ता फेसबुक वा टिकटकमा रमाइरहेका मात्र छैनन्, उनीहरू त्यही प्लेटफर्ममार्फत विचार आदान–प्रदान गर्छन्, अन्यायको विरोध गर्छन् र आक्रोश पोख्छन्। त्यसैले जब सरकारले सामाजिक सञ्जालमै लगाम लगाउने प्रयास गर्छ, त्यो केवल ‘नेटवर्क बन्द’ होइन, युवापुस्ताको चेतनामा ताला लगाउने असफल प्रयोग हो।

यसरी चिढ्याइएको पुस्ताले ढिलो–चाँडो प्रश्न उठाउँछ – “हामीलाई बोल्न नदिने, विचार व्यक्त गर्न नदिने, स्वतन्त्रता सीमित गर्ने सत्ता कसका लागि ?”
र त्यही प्रश्नले लोभी, कुर्सी–केन्द्रित बुढा पुस्ताको राजनीतिक हैकमलाई ढाल्ने आँधी बन्नेछ।

नेपालमा जेन्जि र अल्फा बीचको यो अन्तरले समाजमा नयाँ किसिमको खाडल पनि सिर्जना गरिरहेको छ। एकातिर जेन्जि पुस्ताले अझै पारिवारिक र सांस्कृतिक मूल्यलाई साथ दिइरहेको छ भने अर्कोतिर अल्फा पुस्ता भर्चुअल विश्व मै बढी तानिँदै गएको छ।

आगामी दशकमा, जब अल्फा पुस्ता शिक्षाप्राप्त भएर जागिर वा व्यवसायमा प्रवेश गर्छन्, उनीहरूको सोच र अभ्यास जेन्जि भन्दा पूर्णतः फरक हुने प्रष्ट देखिन्छ। नेपालमा राजनीतिक आन्दोलन, सामाजिक सम्बन्ध, शिक्षा प्रणाली र यहाँसम्म कि धार्मिक आस्था पनि यही पुस्ता–अन्तरले निर्धारण गर्नेछ भन्ने आँकलन गर्न सकिन्छ।