काठमाडौं, ११ बैशाख । यदि तपाईसँग कुकुर वा बिरालो छ भने तपाईंले तिनीहरूलाई अचानक चकित भएको, भुक्ने वा निद्राको बेला आफ्ना पञ्जाहरू हल्लाउँदै गरेको देख्नुभएको होला । कहिलेकाहीँ कुकुरहरू सुतेको बेला दौडिए जस्तो व्यवहार पनि गर्छन् । यस्तो लाग्न सक्छ कि तिनीहरू कसैलाई पछ्याइरहेका छन् वा कुनै खतराबाट भएकाले डराइरहेका छन् ।

धेरैलाई यो सामान्य लाग्छ, तर वैज्ञानिकहरूले यो रहस्यको खोजी गरेर प्रमाणित गरेका छन् कि मानिस जस्तै जनावरहरूले पनि सपना देख्छन् । ग्रीक दार्शनिक एरिस्टोटलले पनि आफ्नो समयमा भनेका थिए कि जनावरहरूले सपना देख्ने गर्छन् ।

आजको वैज्ञानिक उपकरणको सहयोगले यो कुरा अझ स्पष्ट भएको छ कि जनावरहरूको मस्तिष्क पनि निद्राको समयमा सक्रिय रहन्छ र तिनीहरूले आफ्नो दिनको अनुभवहरू पुनः प्राप्त गरिरहेका हुन्छन् । 

सन १९५० को दशकमा वैज्ञानिकहरूले रेम (द्रुत आँखा आन्दोलन) निद्रा पत्ता लगाएका थिए, जुन मानव सपना देख्ने चरण हो। यस अवधिमा आँखा द्रुत गतिमा चल्छ, शरीर चल्छ र मुटुको धड्कन तेज हुन्छ।

यस्तै अवस्था जनावरहरूमा पनि भेटिएको छ, जसले उनीहरूले पनि सपना देख्न सक्छन् भन्ने प्रमाणित गर्छ। बिरालो, मुसा र चराहरूमा गरिएको प्रयोगले जनावरहरू पनि सपनामा दौडने, गाउने र शत्रुसँग लड्ने गरेको भेटिएकाे छ।

वैज्ञानिकहरूले ईईजी मेसिनको सहायताले जनावरहरूको मस्तिष्क गतिविधि नापे र पत्ता लगाए कि तिनीहरूको निद्राले उही ढाँचा दोहोर्याएको छ, जुन ब्यूँझँदा देखिएका अनुभवहरूसँग सम्बन्धित थियो । यसले संकेत गर्छ कि जनावरहरूले पनि उनीहरूले दिनमा जे देख्छन् वा जे गर्छन् उनीहरूले सपनामा महसुस गर्न सक्छन् ।

क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालय र फ्रान्सका वैज्ञानिकहरूले मिलेर केही विशेष जनावरहरूमा अनुसन्धान गरेका थिए। उदाहरणका लागि, एउटा अनुसन्धानले देखाएको छ कि 'जेब्रा फिन्च' भनिने चराहरूले सुत्दा पनि दिनमा झै निन्द्रामा पनि गीतहरू गाउने गरेका हुन्छन् । मुसाहरूमा गरिएको अध्ययनले भने उनीहरूले सपनामा भुलभुलैया जस्तो ठाउँहरू खोज्ने गरेकाे पत्ता लगाएका थिए ।

फ्रान्सेली वैज्ञानिक मिशेल जोभेटले बिरालाहरूमा एउटा प्रयोग गरे, जसमा सुत्ने बेला मांसपेशीहरूलाई चल्नबाट रोक्ने स्नायुहरू काटिएका थिए । यसपछि बिरालाहरू सपनामा हिंड्न थाले र काल्पनिक शत्रुहरूसँग लडिरहेको समेत देखियो । यो अनुसन्धानले देखाउँछ कि जनावरहरूको दिमाग सपनामा कति सक्रिय हुन्छ भन्ने कुरा । केही वैज्ञानिकहरूले कीराहरूले पनि सपना देख्छन् कि भनेर बुझ्न 'जम्पिङ स्पाइडर' हरूमाथी अध्ययन गरेका थिए ।

तर, सबै जनावरहरूले सपना भने देख्दैनन्। वैज्ञानिकहरूका अनुसार आरईएम निद्रामा जाने जनावरहरू मात्र ती हुन्, जो अलिकति कठाेर मन भएका हुन्छन्, जस्तै कुकुर, बिराला र बाँदर र परेवा, सुता र गिरगिटजस्ता केही चराहरू। अर्कोतर्फ, जसरी डल्फिनहरू एउटा आँखा खुला राखेर सुत्छन्, त्यसरी नै तिनीहरूको मस्तिष्क पूर्ण रूपमा एकैसाथ सुत्दैन ।

यस कारणले गर्दा तिनीहरूको सपना अनुसन्धान गर्न गाह्रो छ । कोआलाजस्ता केही जनावरहरू दिनमा २० घण्टासम्म सुत्छन् तर तिनीहरूले सपना देख्छन् भन्ने कुनै प्रमाण छैन । माकुरा र माछा जस्ता जीवहरूमा सपना देख्ने सम्भावना कम मानिन्छ तर तिनीहरूमा थप अनुसन्धान जारी रहेकाे उनीहरूकाे तर्क रहेकाे छ ।

वैज्ञानिकहरू भन्छन् कि प्रविधिको विकाससँगै हामी जनावरहरूको सपनालाई अझ गहिरोसँग बुझ्न सक्षम हुनेछ ।