सन् १९९३ देखि हरेक वर्ष मे ३ लाई विश्व प्रेस स्वतन्त्रता दिवसको रूपमा मनाइँदै आएको छ। यस वर्षको नारा - “नयाँ साहसी संसारमा रिपोर्टिङ: प्रेस स्वतन्त्रता र मिडियामा कृत्रिम बुद्धिमत्ता (एआई)को प्रभाव” -प्रविधि र पत्रकारिता बीचको अन्तरसम्बन्धलाई उजागर गर्छ।
यो नारा केवल प्रविधिको प्रगतिमा आधारित छैन; यसले आजको पत्रकारितामाथि खडा भएका राजनीतिक, सामाजिक र प्रविधिजन्य चुनौतीहरूलाई समेत औँल्याउँछ।
आज सत्य र असत्यबीचको सीमा झन् धमिलो हुँदै गएको छ। एआईका नाममा रिपोर्टिङ स्वचालित हुँदै गर्दा पत्रकारिताको आत्मा - नैतिकता, उत्तरदायित्व र सत्यतामा अडिग रहने साहस -संकटमा पर्दै गएको छ। यस्तै, एआईको सही प्रयोगले पत्रकारितालाई नयाँ उचाइमा पनि पुर्याउन सक्छ। यथार्थ के हो भने, यो समय सूचना प्रवाहको मात्र होइन, सूचना युद्धको युग हो - जहाँ सत्यका पक्षमा उभिनु आफैँमा साहसिक कार्य हो।
नेपाल र विश्वमा प्रेस स्वतन्त्रताको वर्तमान परिदृश्य
नेपालमा संवैधानिक ग्यारेन्टी, व्यवहारमा चुनौती
नेपालको संविधानले प्रेस स्वतन्त्रतालाई मौलिक हकको रूपमा सुनिश्चित गरे पनि व्यवहारमा त्यो अधिकार बारम्बार कुण्ठित भएको देखिन्छ।
पत्रकारमाथि आक्रमण,
अनलाइन मिडियामाथि अनावश्यक नियमन,
सूचना माग्दा राज्यको उदासीनता,
सामाजिक सञ्जालमा अभिव्यक्त विचारकै कारण कारबाही - यी सबै प्रवृत्तिले प्रेस स्वतन्त्रताको जग कमजोर बनाइरहेका छन्।
नेपाल पत्रकार महासङ्घको २०२५ को प्रतिवेदन अनुसार, विगत एक वर्षमा पत्रकारमाथि ६० भन्दा बढी आक्रमण, धम्की वा दमनका घटनाहरू भएका छन्।
विश्व स्तरमा बिग्रँदो अवस्था
दक्षिण एशियाका धेरै देशहरू — भारत, पाकिस्तान, बंगलादेश — मा पत्रकारलाई राष्ट्रविरोधी गतिविधिको आरोपमा जेल हालिने, निगरानीमा राखिने वा सम्पत्ति जफत गरिने घटना बढ्दो छन्।
चीन, रूस, म्यानमार, इरान जस्ता देशहरूमा त पत्रकारितामाथि राज्यको प्रत्यक्ष आक्रमण सामान्य बनिसकेको छ।
यसैबीच, पश्चिमी देशहरूमा पनि व्यापारिककरण, राजनीतिक ध्रुवीकरण र एआईमार्फत फैलाइने अफवाहहरूले प्रेसको भूमिका कमजोर बनाइरहेका छन्।
पत्रकारमाथिका आक्रमण र दण्डहीनता : लोकतन्त्रमाथि प्रश्न
दण्डहीनताको चक्र
प्रेस स्वतन्त्रताको संरक्षण गर्न पत्रकारहरूलाई सुरक्षित वातावरण आवश्यक छ। तर अहिलेको यथार्थ भयावह छ। पत्रकारमाथि हुने हिंसा, धम्की र कानुनी दमनका घटनामा संलग्न व्यक्तिहरूलाई सजाय नहुनु दण्डहीनताको संस्कृति हो — जसले सम्पूर्ण मिडिया वातावरणमा भय फैलाउँछ।
नेपालमा धेरैजसो पत्रकारमाथिका आक्रमणहरू राजनीतिक ‘सम्झौता’मा टुंगिन्छन्। पीडित पत्रकारले उजुरी दिए पनि अनुसन्धान अलपत्र पारिन्छ वा दबाबमा खारेज गरिन्छ।
विश्वव्यापी त्रासदी
युनेस्को अनुसार, पछिल्ला १० वर्षमा मारिएका पत्रकारमध्ये ८० प्रतिशतका हत्यारा अझै सजायबाट जोगिएका छन्। सन् २०२३ मा मात्र ८७ जना पत्रकारको हत्या भएको तथ्यले यो समस्या कति गहिरो छ भन्ने देखाउँछ।
कृत्रिम बुद्धिमत्ता (एआई) र पत्रकारिता : अवसर र खतरा
सकारात्मक पक्ष : गति, पहुँच र विश्लेषणमा सहयोग
समाचार लेखन र सम्पादनमा सहयोग: खेलकुद, मौसम वा आर्थिक रिपोर्टजस्ता तथ्यप्रधान विषयमा एआईले सहजता ल्याएको छ।
फ्याक्ट–चेकिङ र तथ्य प्रमाणीकरण: झुटा समाचारको बाढीमा एआईमार्फत सत्य परीक्षण गर्न सकिन्छ।
भाषा रूपान्तरण र पाठकसँग अन्तरक्रिया: अनुवाद प्रणाली र सामग्री सिफारिसमार्फत व्यापक पहुँच सम्भव भएको छ।
नकारात्मक पक्ष : पत्रकारको भूमिकामाथि संकट
रोजगार र रचनात्मकता खोस्ने खतरा: साधारण समाचारमा एआईको प्रयोगले मानव संवाददाताको आवश्यकता घटाएको छ।
पूर्वाग्रही एल्गोरिदम: गलत डाटामाथि प्रशिक्षित एआई प्रणालीहरूले पक्षपाती समाचार जन्माउँछन्।
Deepfake र गलत सूचना: एआई स्वयं झुटा सामग्री उत्पादन गर्न प्रयोग हुन थालेको छ, जसले लोकतन्त्रमा गम्भीर खतरा उत्पन्न गरेको छ।
भविष्यका लागि सशक्त रणनीति : स्वतन्त्रता र प्रविधिको सहअस्तित्व
१. प्रेसमैत्री कानुनी संरचना आवश्यक
पत्रकारमाथिका आक्रमणलाई “गम्भीर अपराध” को रूपमा परिभाषित गर्ने कानुन आवश्यक छ।
प्रेस स्वतन्त्रतासम्बन्धी कुनै पनि कानुनी प्रस्ताव अघि सार्दा मिडिया क्षेत्रको अनिवार्य परामर्श हुनुपर्छ।
२. एआई पारदर्शिता र उत्तरदायित्व सुनिश्चित गरौँ
एआई प्रयोग भएको सामग्री स्पष्ट रूपमा खुलासा गर्नुपर्ने नीति ल्याउनुपर्छ (AI Transparency Framework)।
समाचारको अन्तिम सम्पादनमा मानवको भूमिका अनिवार्य बनाइनुपर्छ (Human-in-the-loop policy)।
३. पत्रकार सुरक्षा संरचना विकास गरौँ
स्वतन्त्र पत्रकार सुरक्षा इकाइ स्थापना गरी कानुनी, मनोवैज्ञानिक र तालीम सहयोग सुनिश्चित गरिनुपर्छ।
महिला, अल्पसंख्यक र सिमान्तकृत पत्रकारका लागि विशेष सुरक्षा रणनीति आवश्यक छ।
सामाजिक सञ्जाल प्रयोगकर्ताहरूलाई फ्याक्ट–चेकिङको आधार सिकाउने डिजिटल क्याम्पेन चलाइनुपर्छ।
निष्कर्ष : साहस, विवेक र सहकार्यको युग सुरु गरौँ
सन् २०२५ को विश्व प्रेस स्वतन्त्रता दिवस एउटा नयाँ मोडमा आइपुगेको छ। आज हामी दुईवटा मोर्चामा उभिएका छौँ —
१) परम्परागत जोखिम (राजनीतिक हस्तक्षेप, हिंसा, दण्डहीनता)
२) प्रविधिजन्य चुनौती (एआई, एल्गोरिदम, गलत सूचना)।
यी दुबै मोर्चामा लड्न ‘साहसी पत्रकारिता’ को खाँचो छ — जसले प्रविधिको सदुपयोग गर्दै सत्य, न्याय र लोकतन्त्रको पक्षमा कलम चलाउँछ।
हामी पत्रकारितालाई यस्तो दिशामा लैजानुपर्छ, जहाँ प्रविधि हाम्रो सहयात्री हो, विकल्प होइन।
(लेखक बोहोरा अर्थ सवाल साप्ताहिकका सम्पादक तथा नेपाल पत्रकार महासङ्घ काठमाडौं शाखाका सचिव हुन्)
प्रतिकृया दिनुहोस