लामाे समयपछि नेपालका प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओली २०८२ भदाै ३१ गते दुई दिने भारत भ्रमणमा जाने भएका छन् । यस पटक प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीकाे भारत भ्रमणकाे क्रममा एउटा एजेण्डा भारतीय मुद्रा पनि बनेमा दुबै देशकाे हितमा हुने थियाे । किन भने नेपाल र भारतबीचको सम्बन्ध ऐतिहासिक, सांस्कृतिक, भौगोलिक र आर्थिक पक्षमा गहिरो रहेको छ।
यी दुई देशबीचको आर्थिक सम्बन्धको एउटा महत्त्वपूर्ण पक्ष हो-नेपालको मुद्रा भारतीय रुपैयाँसँग स्थायी रूपमा pegged (स्थिर विनिमय दर) हुनु। हाल, १ भारतीय रुपैयाँ = १.६० नेपाली रुपैयाँको स्थायी दरमा विनिमय हुन्छ। यसले नेपाललाई विशेषगरी भारतसँगको व्यापार र वैदेशिक रोजगारीबाट प्राप्त हुने रेमिट्यान्समा स्थिरता प्रदान गरेको छ।
तर सन् २०१६ मा भारतले ₹५०० र ₹१,००० का नोटहरू अचानक अवैध घोषित गरेपछि र पछिल्लो समय सन् २०२३ मा ₹२,००० को नोट बजारबाट फिर्ता लिएपछि नेपालमा गम्भीर समस्या उत्पन्न भएको छ। यी निर्णयहरू भारतको आन्तरिक नीतिगत कदम भए तापनि, तिनको सीधा असर नेपालमा पनि परेको छ, विशेष गरी नेपाली नागरिक र नेपाल राष्ट्र बैंक (NRB) माथि।
नेपालमा रहेका अवैध भारतीय नोटहरूको समस्या
नेपाल राष्ट्र बैंकले अझै पनि भारतीय ₹५०० र ₹१,००० का करिब ५५ लाख रुपैयाँ बराबरका नोटहरू राखेको छ, जुन भारतले सन् २०१६ मा अवैध ठहर गरेको थियो। त्यसबाहेक, भारत गएका धेरै नेपाली कामदार र यात्रुहरूले ती नोटहरू घर ल्याएका थिए, जुन हालसम्म साट्न नपाएका कारण ती पैसाहरू व्यर्थजस्तै भएका छन्।
नेपालले भारत सरकारसँग यो समस्याको समाधानका लागि पटक–पटक औपचारिक अनुरोध गरे तापनि, अहिलेसम्म कुनै औपचारिक व्यवस्था वा प्रक्रिया लागू भएको छैन। यसले नेपालका वित्तीय संस्थाहरूलाई मात्र होइन, आम जनतालाई समेत अन्योलमा पारेको छ। त्यसैले यस पटककाे प्रधानमन्त्रीकाे भारत भ्रमणकाे क्रममा भारतीय मुद्राकाे समस्याका बारेमा नेपालले भारत समक्ष एजेण्डा नै बनाएर प्रस्तुत हुने सकेमा गरिब नेपालीकाे गुमेकाे धनका बारेमा भारतीय पक्षले सकारात्मक रूपमा लिन सक्छ । नेपाल र नेपालीले भाेगेका भारती मुद्राकाे समस्यालाई संबाेधन गर्नु मित्र राष्ट्र भारतका लागि सामान्य विषय मान्न सकिन्छ ।
समाधान किन आवश्यक छ ?
भारत र नेपालको आर्थिक सम्बन्ध मजबुत राख्न र दुई देशबीचको विनिमय स्थिरता कायम गर्न आपसी समझदारीमा आधारित समाधान आवश्यक देखिन्छ। यसको कारणहरू यस्ता छन्:
१. वित्तीय विश्वासको संरक्षण
नेपालले भारतीय रुपैयाँलाई विश्वासका आधारमा आफ्नो मुद्रासँग बाँधेको हो। अचानक अवैध नोटहरू फिर्ता नगर्नु विश्वासमा चोट पुर्याउने विषय हुन सक्छ।
२. जनताको सहजता र सहुलियतका लागि
नेपाली जनताले राखेको भारतीय मुद्रा साट्न नपाउनु अन्यायपूर्ण महसुस हुन सक्छ।
३. द्विपक्षीय सम्बन्ध थप मजबुत पार्न
यस्तो समस्याको सौहार्दपूर्ण समाधानले दुई देशबीचको आपसी समझदारी र मित्रता अझ बलियो बनाउनेछ।
सम्भावित समाधानहरू
यस समस्याको समाधानका लागि केही व्यावहारिक र मैत्रीपूर्ण उपायहरू यस्ता हुन सक्छन्:
● एकपटकको विनिमय व्यवस्था
भारत सरकारले नेपाल राष्ट्र बैंकसँग सहमति गरेर एकपटकका लागि अवैध नोटहरू साट्ने अवसर दिन सक्छ, जहाँ सम्पूर्ण प्रक्रिया पारदर्शी र प्रमाणसहित हुनेछ।
● डिजिटल भुक्तानी प्रवर्द्धन
भारतको UPI प्रणाली र नेपालको क्युआर भुक्तानी प्रणालीलाई जोडेर सीमा पार डिजिटल कारोबारलाई प्रवर्द्धन गर्न सकिन्छ, जसले नगद प्रयोगको आवश्यकतालाई कम गर्छ।
● संयुक्त विनिमय निगरानी समिति
नेपाल राष्ट्र बैंक र भारतीय रिजर्भ बैंकबीच एउटा संयन्त्र बनाई भविष्यमा यस्ता समस्याहरू रोक्न सकिने उपायहरूमा सहकार्य गर्न सकिन्छ।
● सार्वजनिक सचेतना र कानूनी स्पष्टता
नेपालभित्र कुन भारतीय नोट वैध छन् र कति मात्रामा राख्न पाइन्छ भन्नेबारे आम जनतालाई स्पष्ट जानकारी दिने कार्यक्रम सञ्चालन गर्नु जरुरी छ।
के भारूले ले दुई देशको सम्बन्धमा असर पार्छ ?
हालको मुद्रासम्बन्धी समस्या महत्त्वपूर्ण भए तापनि, यसले नेपाल–भारतको सम्बन्धमा नकारात्मक प्रभाव पार्ने सम्भावना कम छ—यदि यसलाई संयम, आपसी सम्मान र संवादमार्फत समाधान गरिन्छ भने। भारतले अतीतमा पनि नेपाललाई विभिन्न क्षेत्रहरूमा सहयोग गर्दै आएको छ, र नेपालले पनि सधैं भारतसँगको मित्रता र सहकार्यलाई प्राथमिकता दिँदै आएको छ।
निष्कर्ष
भारतीय मुद्रा अवमूल्यनसँग सम्बन्धित समस्याले नेपालमा वित्तीय असहजता सिर्जना गरे पनि, यो समस्या समाधानको अवसर पनि हो। संवाद, समझदारी र पारदर्शिताका साथ यदि दुवै देशले संयुक्त कदम चालेमा, यो समस्या समाधान गर्न सकिन्छ र आर्थिक सम्बन्धलाई अझ मजबुत बनाउन सकिन्छ। यस्तो सहयोगले नेपाल–भारत मित्रताको उदाहरणीय अभ्यास प्रस्तुत गर्नेछ, जहाँ आर्थिक नीतिहरू आपसी समन्वयमा आधारित हुन्छन्।
प्रतिकृया दिनुहोस