१२९ वर्षअघि पूर्वी नेपालको एक गाउँ इरौँटारमा जन्मिएका थिए-महानन्द सापकोटा । आज, उनले बोकेका विचारहरू राजधानी काठमाडौंदेखि अमेरिकाको जर्जियासम्मको भर्चुअल सभामा गुञ्जिए। यो कुनै औपचारिक कार्यक्रम मात्र थिएन, यो एउटा स्मरण थियो– समाज सुधार, भाषिक आत्मसम्मान र जातीय समानताका सन्देशहरूलाई फेरि सम्झने र पुनः सुरु गर्ने।

अनेसास केन्द्र र जर्जिया च्याप्टरको संयुक्त आयोजनामा सम्पन्न भर्चुअल कार्यक्रममा उनीमाथि चर्चा गर्नु भनेको केवल एक व्यक्तिको स्मरण मात्र थिएन, त्यो नेपाली समाजको एउटा अबोध प्रश्न थियो – "हामी कति टाढा आइपुग्यौं सापकोटाबाट ?"

कार्यक्रममा व्यक्त प्रमुख विचारहरू छोटकरीमा:

प्रा. डा. खगेन्द्रप्रसाद लुइटेल:

“सापकोटाको भाषा सुधारको प्रयास र सामाजिक समानताको पक्षधरता आजको नेपालका लागि मार्गदर्शन हो। दुर्लभ पाण्डुलिपिहरू जोगाएर संयुक्त कृति निकाल्नुपर्छ।”

तीर्थ तिमल्सिना (सचिव, अनेसास जर्जिया च्याप्टर):
“उनी पहिलो व्यक्तित्व हुन् जसले झर्रो नेपाली भाषामा लेख्नुपर्ने जोड दिए। भाषा सर्वमान्य बनाउन उनले व्याकरण खुकुलो हुनुपर्ने तर्क गरे।”

महेश प्रसाईं (नाति):
“पूर्वी नेपालमा दलित समुदायले पढ्न नपाउने सोच हटाउन उनी लागे। उनी अशिष्ट भाषा प्रयोग गर्न कहिल्यै चाहन्नथे। राष्ट्रप्रेम उनीभित्र अटुट थियो।”

डा. सञ्जीव सापकोटा:
“महानन्द सापकोटा उजागर गर्नु मात्र होइन, उनको योगदान आजका पुस्ताले कसरी आत्मसात गर्न सक्छन् भन्नेबारेमा सोच्ने बेला हो।”

लुना सिटौला (नातिनी):
“उनी लौका मन पराउँथे, लेख्दा हात काँप्थे, तर मन काँप्दैनथ्यो। उनको आत्मकथाले आजका पुस्तालाई पनि ऊर्जा दिन्छ।”

पदम विश्वकर्मा (साहित्यकार):
“अब हरेक वर्ष जन्मजयन्ती मनाउनु मात्र होइन, सालिक निर्माण, कृति प्रकाशन र अनुवाद जस्ता कार्यमा संस्थागत ध्यान जानुपर्छ।”

रमाकान्त सापकोटा (कल्याण केन्द्र अध्यक्ष):
“सापकोटा वंशावली निर्माणका क्रममा उहाँलाई अग्रपंक्तिमा राखिएको छ। उहाँ हाम्रो गौरव हुनुहुन्छ।”

मोहन सिटौला (संस्थापक अध्यक्ष, अनेसास):
“सापकोटाको कृति अंग्रेजीमा अनुवाद हुन जरुरी छ, ताकि विश्वले पनि उनको योगदान बुझ्न सकोस्।”

स्मरणभन्दा पर–सन्देश
सापकोटाको जीवन र विचार कुनै एउटा जमात, भूगोल वा भाषामा सीमित थिएन। उनी तिनै आवाज हुन् जुन आज पनि विद्यालयबाट वञ्चित छ, तिनै चेतना हुन् जसले भाषा, संस्कृति र स्वाभिमानको रक्षा गर्न सिकाउँछ।

अब स्मरण समारोहपछि प्रश्न उब्जिएको छ–
के अब हामी उनीमाथि कार्यक्रम गर्ने मात्रै हो, कि उनका विचारमाथि काम पनि गर्ने ?

– उनका विद्यालयहरू जस्ताको तस्तै जीवित छन् ?
– ‘नेपाली शब्द परिचय’ पुनर्मुद्रण किन अझै भएन ?
– कर्तव्य हाम्रो हो कि अर्को पुस्ताको ?

📚 विश्लेषणात्मक पक्ष: सापकोटाको विचार आज किन जरुरी छ ?

१. शिक्षा र समानताको सम्बन्ध

आज ‘सार्वभौम’ भनिएको नेपालमा हजारौं बालबालिका अझै विद्यालय बाहिर छन्। जातीय पहिचानले अझै थुप्रैको अवसर खोस्छ। यस्तो समयमा सापकोटाको त्यो साहस सम्झनुपर्छ—जब उनले "दलित बालबालिकालाई पढाउँछु" भनेका थिए र समाजले उनलाई ठुलो जातको बिरोधी ठहरायो।

त्यो बेला उनले भन्थे, "सबै जात पढ्न पाउँछन् भने मात्र देश बढ्छ।" आज त्यो भनाइ राष्ट्रनीति बन्न सकेको छैन।

२. भाषिक चेतना र आत्मसम्मान

‘भाषा भनेको पहिचान हो’ भन्ने कुरालाई सापकोटाले लेखेर मात्र होइन, बाँचेर देखाए। जब नेपाली भाषा संस्कृत र हिन्दीको ओझेलमा पथ्थरझैँ चुप लागिरहेको थियो, उनले "झर्रो भाषा" को माग गरे। भाषा सर्वसुलभ हुनुपर्छ भन्ने उनको दृष्टिकोण अहिलेको ‘प्रविधिकरण’ को युगमा झनै महत्वपूर्ण छ।

३. राष्ट्रप्रेमको निर्भीक स्वर

उनी राष्ट्रवादी थिए, तर संकीर्ण थिएनन्। भारतको प्रभाव कम गर्न उनले गान्धीवादलाई आत्मसात् गरे—तर आफ्नै भाषामा, आफ्नै सन्दर्भमा। आज, जब नेपालको राष्ट्रियता बारम्बार चुनौतीमा पर्छ, उनीजस्तै सोच राख्ने शिक्षित स्वाभिमानी आवाजहरू आवश्यक छन्।

💔 भावनात्मक पक्ष: एउटा नबोलिएको पीडाको पुनःउद्घाटन

सापकोटाका नातिनी लुना सिटौलाले कार्यक्रममै भनिन्,
"उहाँको लेख्दा हात काँप्थ्यो, तर मन कहिल्यै काँप्दैनथ्यो।"

कति भावुक चित्र हो यो! एकजना वृद्ध, जसको शरीर थाके पनि, विचार थाक्दैन। लेखिरहन्छन्, समाजका लागि। बोलिरहन्छन्, आवाजविहीनहरूका लागि। तर आज, उनी लेखेको पुस्तिका कहाँ छ? उनी बनाएको विद्यालयको अवस्था के छ?

डा. सञ्जीव सापकोटाको भनाइ अझै मन छुने थियो –
"यो कार्यक्रम उनको स्मरण होइन, चेतना फैलाउने अभियान हो।"

अझै समय छ। यदि हामी उनलाई सम्झिरहेछौं भने, अब उनले देखाएको बाटो समाउन पनि पछि पर्नु हुँदैन ।

त्यसैले, यो लेख केवल समाचार होइन, आह्वान हो—सापकोटा केवल पढिने होइनन्, लागू गरिने पात्र हुन्।