काठमाडौँ । अन्नप्राशन संस्कार हिन्दु धर्मका १६ संस्कार मध्ये एक हो । यस संस्कारमा बच्चालाई पहिलो पटक अन्न खुवाइन्छ । अन्नप्राशन संस्कारको महत्व यो हो कि यो बच्चाको जीवनको एक महत्वपूर्ण चरण हो । यस संस्कारपछि आमाको दुधबाहेक अन्य प्रकारका खानेकुरा पनि बच्चालाई दिइन्छ । यस संस्कारमा बच्चालाई पहिलो पटक हलुवा (लिटो) वा खीर जस्ता अन्न खुवाइन्छ । यस पुर्व बच्चा आमाको दूधमा मात्र निर्भर रहन्छ । अन्नप्राशन संस्कार एक सांस्कृतिक अभ्यास हो जसको उद्देश्य शिशुको पोषण,  स्वास्थ्य र विकासलाई बढावा दिनु हो । यस अनुष्ठानमा बच्चालाई विभिन्न किसिमका खानेकुराको स्वाद खुवाउने गरिन्छ, जसले उसको पोषण शक्ति बढाउँछ र बच्चा स्वस्थ राख्छ ।

अन्नप्राशन संस्कारको शुभ समय (मुहुर्त) छनौट: 

 नवानन् स्याच्चरक्षिप्रमूदुभे सत्तनौ सुभम् ।

विना नन्दा-विषघटी-मधु-पौषाऽकि-भूमिजान् ।।

अर्थ- चरसंज्ञक, क्षिप्रसंज्ञक र मृदुसंज्ञक नक्षत्रमां नन्दा १ /६/११ तिथिलाई विषघटीलाई (जून विवाह प्रकरणको सैंतालिसौ श्लोकमा कहिएको छ) चैत्र र पौष महिना, शनिबार र मंगलवारलाई छोड़ेर अन्य तिथि, महिना, दिनमा नवान्न भोजन गराउनु शुभ फलदायक रहने छ ।

तीनै पूर्वा, आद्रा, भरणी र श्लेषा नक्षत्र मा, मंगलवार र शनिबार पर्वतिथि, रिक्ता तिथि, सप्तमी, द्वादशी आदिलाई छोडेर छटौ या आठौ महिनामा पुत्रको तथा पुत्रीको पाँचाैं महिनामा वा विजोर महिनामा अत्रप्राशन गर्न शुभ हुन्छ । जहाँ वृष, मिथुन, मकर, कन्या आदि लग्न मा बुध बलि राखेर शुक्ल पक्षमा तथा शुभ योग मा बालक को अन्रप्राशन गर्दा राम्रो हुन्छ भनेर शास्त्रीय मान्यता छ । चलनचल्तिमा कस्को हातबाट जुर्म भनी ज्योतिषले हेर्ने चलन छ । यसका साथै सन्तानको जन्मका आधारमा राशि र ग्रहको स्थितिमा पनि विशेष ध्यान दिनु पर्दछ ।

यस बर्षका अन्नप्राशन मुहूर्त(साइतहरु) 

वैशाख २०८१

१४, २१ र २८ गते

जेष्ठ २०८१

१७ गते

असार २०८१

१०,१२ र २९ गते 

भदौ २०८१

५, १९, २१ र ३१ गते 

असोज २०८१

४,१८ र २१ गते 

कार्तिक २०८१

५, १९, २३,२९ गते 

मड्सीर २०८१

३,५,१३ र २१ गते 

पुष २०८१

१०, १७ र १८ गते 

माघ २०८१

१८ र २५ गते 

फागुन २०८१

१४ र २२ गते 

चैत २०८१

११,१४,१८,२२ र २५ गते 

अन्नप्राशन संस्कार विधि : 

हिन्दु धर्ममा, अन्नप्राशन संस्कारले बच्चाको जीवनमा खानाको महत्त्वपूर्ण भूमिकाको बारेमा बताउँछ । यसका साथसाथै यसले बालबालिकालाई जीवनभर पोषण र खानाप्रतिको प्रेम सिकाउँछ । यी मानहरू बच्चाको लागि धेरै महत्त्वपूर्ण छन् किनभने बच्चाले खानाको सम्मान गर्न सिक्छ । अन्नप्राशन संस्कार विधिमा विभिन्न मन्त्रको जप गरिन्छ ।

अन्नप्राशन संस्कारको विधि यस प्रकार छ :

यो संस्कारको लागि, बच्चालाई नुहाइन्छ र सफा लुगा लगाइन्छ । बच्चालाई झोलामा बसाएर वरिपरि दियो, धूप, फूल, फलफूल, मिठाई, खीर आदि राखिन्छ । बच्चाका बाबुआमा, हजुरआमा र अन्य आफन्तहरू उनको वरिपरि बस्छन् । 

व्राम्हण वा पण्डितले बच्चालाई आफ्नो गोत्र, नाम, राशि र नक्षत्र बताई शुभ कामना दिन्छन् । त्यसपछि वाह्मणले बच्चाको लागि गणेश, लक्ष्मी, सरस्वती, अन्नपूर्ण, अग्नि र अन्य देवताहरूको पूजा गर्छन् ।

यसपछि व्राम्हणले बच्चालाई तिलक लगाउँछन् र कानमा वेद मन्त्र पढाउँछन् । त्यसपछि व्राम्हणले बच्चालाई खीर वा अन्य खानाको सानो टुक्रा दिन्छ । त्यसपछि बच्चाका आमाबुवा र अन्य आफन्तले पनि उनलाई खाना खुवाउँछन् ।

अन्नप्राशन संस्कारका फाइदाहरू :

बच्चालाई अन्नप्राशन संस्कार दिने अनगिन्ती फाइदाहरू छन्, जसले बच्चाको मानसिक र शारीरिक स्वास्थ्यमा ठूलो प्रभाव पार्छ । बच्चाले आफ्नो मूल्यमान्यतालाई समाजमा लैजान्छ, जसले बच्चाको जीवनशैली र अभिभावकको वातावरणलाई झल्काउँछ ।

यो संस्कारले बच्चाको पाचन प्रणाली बलियो हुन्छ र उसले खाना राम्रोसँग पचाउन सक्छ । यस संस्कारबाट बच्चालाई आमाको दुधबाहेक अन्य पोषक तत्व पनि प्राप्त हुन्छ, जुन उसको शारीरिक र मानसिक विकासका लागि आवश्यक हुन्छ ।

बच्चामा खानाप्रति आदर र भक्तिको भावना विकास हुन्छ। बच्चाले खानालाई भगवानको प्रसाद मान्छन् र यसको आदर गर्छन् भन्ने मान्यता छ । यस संस्कारबाट बालबालिका र परिवार र समाजबीच सम्बन्ध स्थापित हुन्छ । आफ्नो परिवारका सदस्यहरूको माया र आशीर्वाद पाउन सक्छन् । अन्नप्राशन संस्कार बच्चाको जीवनमा एक शुभ अनुष्ठान हो, जसले उसको लागि धेरै खुशी र सफलताको मार्ग प्रशस्त गर्दछ।

अन्नप्राशन संस्कारको महत्व :

बच्चाको जीवनमा अन्नप्राशन संस्कारको ठूलो महत्व छ, जसको मुख्यतया निम्नानुसार छन् ः-

पोषण शक्ति : यो संस्कारले बच्चाको पोषण शक्ति बढाउँछ र उसको स्वास्थ्यमा सुधार गर्छ ।

सामाजिक महत्व : अन्नप्राशन संस्कार एक सामाजिक कार्यक्रम हो जसले परिवार र समुदायमा खुसी बाँड्ने अवसर प्रदान गर्दछ ।

धार्मिक महत्व : यो अनुष्ठानमा धार्मिक अर्थ र मौद्रिक तत्वहरू पनि छन्, जसले बच्चालाई धार्मिक संस्कृतिसँग जोड्दछ ।

पारिवारिक बन्धनलाई मजबुत बनाउँछ : यो संस्कारले परिवारका सबै सदस्यहरूबीचको सम्बन्धलाई मजबुत बनाउँछ र प्रेम बढाउँछ ।

अन्नप्राशन संस्कार मार्फत बच्चाको रुचि पत्ता लगाउने खेल : अन्नप्राशन संस्कारको क्रममा बच्चालाई विभिन्न वस्तुहरू छनोट गर्ने खेल पनि खेलाइन्छ । यसमा बच्चाको अगाडि किताब, कलम, पैसा, चाबी, फूल, खेलौना आदि राखिन्छ । त्यसपछि बच्चालाई ती वस्तुहरू मध्ये एउटा छान्न भनिन्छ । बच्चाको भविष्य उसले रोजेको वस्तु अनुसार निर्धारण हुने विश्वास गरिन्छ । उदाहरणका लागि, यदि बच्चाले किताब वा कलम छनोट गर्छ भने, उसले सिक्ने र बौद्धिक हुनेछ । यदि बच्चाले पैसा वा चाबी छान्छ भने, ऊ धनी र सफल हुनेछ । यदि बच्चाले फूल वा खेलौना रोज्छ भने, ऊ खुसी र आनन्दित हुनेछ ।

(राशिफल लेखक युवा ज्योतिष जनक खड्का, ज्योतिष परामर्श केन्द्रको सञ्चालक समेत हुन्। उनि वैदिक ज्योतिषका विज्ञ मानिन्छन् ।)